Ma prawie 100 lat, ale wciąż wygląda jak obiekt futurystyczny, przypominając bardziej stację kosmiczną albo starożytną świątynię egipską. Przyciąga wzrok, ale nie wiadomo dlaczego. To właśnie jedna z tajemnic Bauhausu - oddziaływać psychologicznie. 

Stację uzdatniania wody (Wasserwerk) przy ul. Młynarskiej 3 w Szprotawie zbudowano w latach 1927-1929 i określono mianem Ein modernes Zweckbau, z niem. nowoczesne budownictwo celowe. Był to okres, kiedy w architekturze dynamicznie rozwijał się trend, iż to docelowa funkcja budowli determinuje jej formę. Rezygnowano ze zbędnej megalomanii i ornamentyki na rzecz funkcjonalności opartej na biologii, ergonomii, ekonomii, socjologii i wspomnianej psychologii. 

Stację w Szprotawie zaprojektował architekt miejski Adolf Wackwitz, a obiekty wzniósł miejski urząd budowlany (Stadtbauamt). Wackwitz był kuzynem ówczesnego burmistrza Ericha Knothe, który w czasach wielkiego kryzysu w Niemczech poczynił wielkie zasługi dla miasta. Nowoczesna stacja na Wyspie Młyńskiej w Szprotawie posiadała pięć nowych studni głębinowych oraz filtry odżelaziające wraz z nową siłownią maszynową. Okazała się dla miasta niezbędna z uwagi na zanieczyszczenie rzeki Bóbr ściekami z fabryki celulozy w Lesznie Górnym, co wpływało negatywnie także na turystykę. Stacja wchodziła w owym czasie w skład zespolonych zakładów miejskich (Städtische Betriebswerke), zajmujących się również dostawami gazu i prądu.

Wackwitz pozostawił po sobie esej, opublikowany w 1926 roku na łamach Rocznika Szprotawskiego (Sprottauer Jahrbuch), prezentujący jego punkt widzenia na ówczesną architekturę przemysłową. Czytając go można odnieść wrażenie, że autor niekiedy wręcz cytuje Waltera Gropiusa - architekta modernistycznego, jednego z głównych przedstawicieli stylu międzynarodowego, założyciela Bauhausu.

W dużym uproszczeniu, architektura Bauhausu skupia się na wspomnianej funkcji i spełnianiu potrzeb społeczeństwa, nierzadko kojarzy się z prostymi formami i surowością. Budynki przypominają "kostki” oraz są pełne prostych linii i kątów, stosowane są duże okna i tzw. taśmy okienne. W tym wszystkim doceniano wpływ zorganizowanej przestrzeni na sposób działania i myślenia ludzi, dlatego wszelkie elementy dopasowane są także do emocji użytkownika. 

Opis architektoniczny

Zabytkowa część stacji w Szprotawie składa się z dwóch budynków. Oba posiadają płaskie dachy i zostały oblicowane cegłą klinkierową - materiałem charakterystycznym dla budownictwa lat 20. i 30. XX wieku. Bryła mniejszego to sześcian z poziomymi taśmami okiennymi, proporcjonalnie zaakcentowanymi betonowymi masywnymi obramieniami, z wystającymi ponad lico muru okapami jako element konstrukcyjny. Całość przykryto betonową płytą dachową znacznie wystającą poza lico muru, tworząc zintegrowany z dachem ochronny okap wokół budynku. Elementem, któremu można dodatkowo przypisać ekspresjonizm, jest kompozycja wejścia z drzwiami opatrzonymi symetrycznie rozmieszczonymi malutkimi okienkami, przez co portal wygląda jakby żył.

Bryła większego to zintegrowane ze sobą dwa geometryczne człony, tj. hala z aneksem. Tu zastosowano duże okna uporządkowane w regularne pionowe taśmy. Obramiono je partiami za pomocą betonowych prefabrykatów, wystających ponad lico muru, do złudzenia przypominającymi piaskowiec. W celu ożywienia elewacji, przebiegający po obwodzie hali okap umieszczono poniżej poziomu dachu, tworząc razem z górnym obramieniem okien dwie równoległe linie, podkreślające linię horyzontalną. To zadziwiające, jak prosta budowla skrywa w sobie na pozór skromne i jednocześnie wydatne walory estetyczne. 

Niesamowity jest przylegający do hali aneks. Jest nieco wyższy od hali i przypomina małą wieżę - szyb. Ściany zewnętrzne mieszczą po jednej pionowo przebiegającej taśmie okiennej, obramionej betonowymi prefabrykatami jak hala. Betonowa płyta dachowa wystaje poza lico muru tworząc ochronny okap. I tu architekt nas zaskoczył! - Naroża aneksu wyprowadził poza lico muru pod kątem 45 stopni, tworząc z jednej strony wrażenie przypory, z drugiej natomiast ożywiając sylwetę budowli. 

Warto dodać, że budynki związane z działalnością Bauhausu lub stanowiące świadectwo jego działalności w Weimarze i Dessau-Rosslau zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. 

Przy stacji w Szprotawie zobaczymy ponadto zewnętrzną ekspozycję zabytkowych pomp i odpoczniemy na Wyspie Skarbów.

Lokalizacja zabytkowej stacji w Szprotawie

Tekst i zdjęcia:
Maciej Boryna 2023
Muzeum Ziemi Szprotawskiej